Trang sức bạc trong đời sống đồng bào dân tộc Churu

Ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng, theo thống kê mới nhất, người Churu có khoảng 16.000 người, chiếm 18,3 % dân số toàn huyện. Đây cũng là dân tộc còn giữ lại được nhiều nét văn hoá cổ truyền, trong đó có nghề làm đồ trang sức bạc và nghề làm gốm. Trong khuôn khổ bài viết này, tôi xin nói về trang sức bạc trong đời sống của bà con dân tộc Churu ở đây.

Người Churu cũng như đa số các dân tộc thiểu số khác đều có sở thích đeo nhiều đồ trang sức. Riêng với đồng bào Churu, đồ trang sức không chỉ để làm đẹp mà còn là vật thiêng của mỗi người, mỗi gia đình. Đã từ lâu việc dùng đồ trang sức đã trở thành thói quen và nhu cầu không thể thiếu được trong đời sống của đồng bào, đặc biệt là trong các dịp lễ hội, cưới hỏi, ma chay. Trong tâm thức của họ, đồ trang sức không chỉ có giá trị cao về mặt vật chất mà còn đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống văn hoá tinh thần.

Đồ trang sức của phụ nữ Churu thường có: chuỗi hạt mã não, hạt cườm và các đồ trang sức bạc như: nhẫn, vòng tay, khuyên tai….Nếu như y phục và một số đồ trang sức như chuỗi hạt mã não, hạt cườm có được do trao đổi hay mua bán với thì đồ trang sức bạc do chính tay các nghệ nhân Churu làm ra. Theo người dân ở thôn Ma Đanh, xã Tu Tra (Đơn Dương) thì nghề làm đồ trang sức bạc đã có từ lâu đời và được truyền từ đời này qua đời khác, nó gắn liền với sự phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội của đồng bào.

Trong đời sống tinh thần của người Churu, đồ trang sức bạc có vai trò đặc biệt quan trọng, đặc biệt là chiếc nhẫn. Nhẫn bạc là vật dâng cúng không thể thiếu cho thần linh cùng với nhiều đồ cúng khác. Trong quan hệ dòng họ, xóm giềng đây là vật có ý nghĩa như vật làm chứng quan trọng. Khi mua bán vật gì lớn bao giờ cũng có một người trung gian làm chứng và thường là người có uy tín như già làng, trưởng bản… Người này sẽ giữ một chiếc nhẫn bạc đề phòng sau này có sự tranh chấp thì nó sẽ là vật làm chứng giải quyết sự tranh chấp đó.

Trong các nghi lễ mừng năm mới hay cúng thần lúa… con cháu trong dòng họ thường dâng tặng vị trưởng tộc hay người lớn tuổi những chiếc nhẫn bạc, những chuỗi hạt cườm kèm theo những lời chúc tụng tốt đẹp để tỏ lòng biết ơn đối với người có công cai quản dòng họ hay gia đình.

Người Churu thì không thể tổ chức lễ cưới, hỏi nếu thiếu chuỗi hạt cườm và đôi nhẫn bạc. Tại lễ ăn hỏi cô dâu và chú rể tặng nhau nhẫn bạc và chuỗi hạt cườm với ý nghĩa hai người đã được ràng buộc với nhau. Tại lễ cưới, họ dùng những đồ trang sức này để chứng tỏ là của nhau. Những vật minh chứng cho tình yêu này sẽ theo họ đến già. Trước khi chết họ thường truyền những món đồ này cho con cái(chỉ là con gái đầu lòng hay con gái út). Vì người Churu còn theo chế độ mẫu hệ, nên con gái (đặc biệt là con út) có quyền thừa kế tài sản.

Người Churu còn thể hiện tình cảm bằng cách tặng trang sức bạc cho khách quý, kể cả người mới quen hay người ngoài dòng tộc. Khi trong làng có việc quan trọng hoặc đi chơi xa, các đồ trang sứccó dịp được dùng để mọi người cùng nhau chiêm ngưỡng. Nó cũng thể hiện người giàu có, người có uy quyền hay đó là người nghèo trong làng.

Trong một đám tang hay trước một việc buồn củagia đình nào đó, đồ trang sức, đặc biệt là chiếc nhẫn bạc được sử dụng như một vật chia buồn. Nó được sử dụng làm đồ phúng viếng, chia buồn nhằm thể hiện sự xót thương, cảm thông đối với gia đình đó.

Ngoài ý nghĩa quan trọng trong lĩnh vực văn hoá tinh thần, đồ trang sức còn có giá trị cao trong việc trao đổi mua bán. Thông thường những đồ dùng này thường được trao đổi bằng các vật dụng, hay các con vật như heo, gà ,trâu, ché rượu… Chính vì vậy, việc giữ đồ trang sức trong nhà giống như một của để dành chờ khi cần đến.

Trong chuyến công tác của đoàn cán bộ Bảo tàng phụ nữ Việt Nam vào hạ tuần tháng 7 năm 2004, trong số các hiện vật liên quan tới đời sống văn hóa, lao động của người phụ nữ dân tộc Churu ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng có một số đồ trang sức bạc. Đây là một kết quả bất ngờ, vì theo bà con nơi đây, trang sức bạc hiện nay rất hiếm, một mặt do thói quen không sử dụng hàng ngày của bà con nên cũng dần mất đi, mặt khác, có khá nhiều bảo tàng và khách du lịch đến tìm mua, mà theo nhu cầu cuộc sống bà con đã bán nhiều.

Chúng tôi xin giới thiệu một số đồ trang sức bạc của người Churu mà chúng tôi đã sưu tầmvà tiếp cận được.

* Nhẫn của người Churu có nhiều loại khác nhau: nhẫn mắt sâu, nhẫn trơn có mặt, nhẫn vặn thừng, nhẫn tròn thường có trang trí…

Nhẫn mắt sâu là kiểu thông dụng nhất. Loại nhẫn này dùng cho cả nam và nữ,được sử dụng trong các dịp cưới hỏi và một số nghi lễ khác. Đây là loại nhẫn trên thân có trang trí các vòng tròn nhỏ, nổi, cách đều nhau giống như mắt của con sâu, nên đồng bào thường được gọi là nhẫn mắt sâu. Trên thân nhẫn thường có từ 7 đến 9 vòng tròn mắt sâu cách đều nhau tuỳ theo nhẫn lớn hay nhỏ.

Nhẫn vặn thừng là kiểu nhẫn có thân rất đẹp, nhìn giống như một sợi dây được kết lại từ nhiều sợi dây khác nhau. Loại nhẫn này có 2 loại là nhẫn vặn thừng không có mặt và loại có mặt. Trong một chiếc nhẫn vặn thừng, phần thân nhẫn được kết bởi 6 đến 8 sợi sáp nhỏ xoắn lại có hình dáng rất đẹp và thanh mảnh. Mặt của nhẫn vặn thừng thường là một bông hoa có nhiều cánh được chế tác rất công phu và tỉ mỉ. Kiểu không có mặt thì mang dáng dấp mềm mại hơn. Kiểu nhẫn này được dành riêng cho giới nữ đặc biệt là nữ thanh niên.

Nhẫn trơn là kiểu nhẫn đơn giản nhất vì bản thân nhẫn không có trang trí hoa văn. Kiểu nhẫn này được làm để dành riêng cho nam giới.

Nhẫn trơn có mặt là một kiểu nhẫn đẹp. Mặt nhẫn là nơi thể hiện rất rõ nét sự tinh tế. Nó là một viên đá quý được mài giũa cẩn thận màu đỏ tươi hay những viên mã não, thuỷ tinh…. được ôm giữ bằng những cánh hoa bằng bạc. Loại nhẫn có mặt này được dành cho nữ, được sử dụng nhiều trong lễ cưới hỏi và các nghi lễ phong tục khác. Nó cũng là đồ trang sức phổ biến thường ngày của mỗi cô gái Churu.

Nhẫn tròn thườngcó trang trí là kiểu ít phổ biến nhất trong đời sống của người Churu và chỉ dùng riêng cho nam giới. Trên thân nhẫn được gọt thành các mặt nhỏ hoặc khắc thành các vạch chạy ngang thân nhẫn cách đều nhau. Kiểu trang trí này khá đơn giản nhưng lại toát lên vẻ khoẻ khoắn mạnh mẽ .

* Ngoài nhẫn, trang sức bạc của người Churu còn có một loại khác cũng khá phổ biến đó là vòng. Vòng bạc của người Churu thường xuất hiện trên tay các cô gái. Đây là loại trang sức không phổ biến bằng nhẫn nhưng lại là một vật có giá trị trong mỗi gia đình. Vòng bạc có hai loại cơ bản: vòng trơn và vòng khắc vạch kết hợp với các chấm dải.

Vòng trơn rất đơn giản, trên thân vòng không có trang trí hoa văn, vòng càng nhẵn bóng thì càng đẹp. Khác với nhẫn là một vòng tròn kín, thì ở vòng đeo tay lại là một vòng tròn mở. Điểm mở là chỗ co giãn để đeo vào cổ tay.

Vòng có hoa văn khắc vạch kết hợp với chấm dải phổ biến hơn kiểu vòng trơn. Trên thân vòng được khắc các vạch ngang đều đặn. Hai mặt của vòng có in hình các dấu chấm dải xen giữa các đầu hoa văn khác cạnh tạo nên một sự kết hợp hài hoà. Cùng với nhẫn và hạt chuỗi thì vòng bạc đã làm tăng thêm vẻ đẹp của người phụ nữ Churu

* Hạt chuỗi bạc của người Churu có 3 loại cơ bản là hạt tròn, hạt nhiều cạnh và hạt có khía. Các loại hạt này thường được kết hợp với các loại hạt khác như cườm, hổ phách, mã não, thuỷ tinh…. tạo thành một vòng chuỗi hạt với rất nhiều màu sắc.