Một vài nét về chế độ mẫu hệ ở đồng bào Chăm

Người Chăm theo hai tôn giáo chính là đạo Hồi và đạo Bàlamôn. Nhưng cho dù theo tôn giáo nào gia đình người Chăm vẫn mang truyền thống mẫu hệ. Chế độ đại gia đình mẫu hệ người Chăm không những có vai trò quan trọng trong gia đình, dòng họ Chăm mà còn có tác động mạnh mẽ đến tổ chức xã hội dựa trên dòng mẹ. Bởi thế các nghi lễ theo dòng mẹ là yếu tố quan trọng cấu thành hệ thống lễ nghi phong tục tập quán người Chăm. Tuy đàn ông thực tế đóng vai trò to lớn trong cuộc sống nhưng chủ gia đình luôn là người đàn bà cao tuổi. Phong tục Chăm qui định con theo họ mẹ. Nhà gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ. Chỉ có con gái được thừa kế tài sản, đặc biệt người con gái út phải nuôi dưỡng cha mẹ già nên được phần chia tài sản lớn hơn các chị.

Người Chăm Bàlamôn hàng năm đều phải cúng lễ ở các đền tháp với các “ thần mẹ xứ sở” Pônưgar và hai vị vua có nhiều công trạng với người Chăm là Poklongara và Porome đã được thần hoá cùng những bà hoàng hậu. Đó là những vị thần tối cao của người Chăm Balamôn giáo. Ở vùng theo Hồi giáo, tuy gia đình đã chuyển sang chế độ phụ hệ, vai trò nam giới được đề cao, nhưng những tập quán mẫu hệ vẫn tồn tại khá đậm nét trong quan hệ gia đình, dòng họ với việc thờ cúng tổ tiên. Người Chăm theo đạo Hồi vẫn tuân thủ tập quán truyền thống của dân tộc là phụ nữ có quyền đi hỏi cưới chồng và duy trì gia đình một vợ một chồng. Dù ở bất kỳ cương vị nào khi chết đi người đàn ông vẫn phải được chôn cất ở nghĩa địa của họ tộc mẹ.

Rõ ràng sức mạnh của chế độ gia đình mẫu hệ người Chăm đã làm biến lệch hẳn nghi lễ, luật lệ và thánh thần của tôn giáo. Tiêu biểu cho sức mạnh đó chính là những người trưởng tộc họ của chế độ gia đình mẫu hệ dựa trên căn bản dòng mẹ được lưu lại từ thời nguyên thuỷ cho đến nay. Trong dòng họ và gia đình Chăm người phụ nữ luôn chiếm vị trí quan trọng. Người phụ nữ lớn tuổi nhất thuộc thế hệ cao nhất là trưởng tộc họ, là chủ gia đình hoặc đại gia đình, cho dù người đàn ông hầu như đảm đương các công việc nặng nhọc, nhất là trong lĩnh vực tổ chức sản xuất. Người phụ nữ đảm nhận vai trò tộc trưởng luôn được xem là người có uy tín lớn trong tộc họ, có trách nhiệm chính trong tộc họ về việc thờ cúng, ma chay, cưới xin, lễ hội… Các thành viên trong họ tộc cũng như giữa các tộc họ trong làng có xích mích mất đoàn kết hoặc tranh chấp tài sản, các trưởng tộc họ có trách nhiệm hoà giải, ít khi phải nhờ đến chính quyền hoặc pháp luật. Đối với các cuộc vận động xã hội như thực hiện kế hoạch hoá gia đình, tiêm chủng phòng ngừa các loại bệnh, cho trẻ em đến trường học hoặc vận động đóng góp các loại quĩ, thực hiện cuộc sống mới nếp sống văn hoá… được xem như đạt kết quả nếu được các trưởng tộc họ hưởng ứng. Đây là một trong nét văn hoá đặc sắc ở đồng bào Chăm cần được phát huy hơn nữa trong cuộc vận động xây dựng làng, xóm, gia đình văn hoá./